Serbski dom Budyšin

Dom ze stawiznu

W lěće 1873 kupi Jan Arnošt Smoler na Lawskich hrjebjach ležownosć z domom, zahrodu a dworom za 19 500 tolerjow. Za kup domu požči jemu Michał Hórnik 500 tolerjow. Dalše pjenjezy zběraše pola zamóžitych přećelow w Moskwje a Pětrohrodźe. Přiwšěm wosta pak dosć wulki dołh, kotry zahna Smolerja do wulkich wuskosćow a pjenjezy za njón kiž spyta w słowjanskim wukraju zwjesć. Jako so 1883 chorowaty po napinacej jězbje z Ruskeje wróći, so hižo njezhraba a zemrě 13. junija 1884. Maćicar Arnošt Muka bě hižo 1882 naležnosće domu přewzał a hromadźeše w serbskim ludźe pjenjezy za twar noweho domu. Něhdźe 140 000 hriwnow bě za to trěbnych. 1894 rozesła Maćica do wjeskow, ale tež přećelam a towarstwam do wukraja próstwu wo podpěru za nowotwar. Zahoriće zasadźowaše so młody kapłan Mikławš Andricki w
časopisu Łužica za potrěbnosć domu. Wustajeńca sakskeho rjemjesła a přemysła w Drježdźanach 1896 wunjese Maćicy 9 000 hriwnow a k tomu materielny zakład k załoženju Serbskeho muzeja. Składnostnje złoteho jubileja Maćicy połožichu 21. apryla 1897 zakładny kamjeń. Na serbskich wsach, na kwasach, kolańcach a towarstwowych zabawach zběrachu pjenjezy za twar .

Maćićny dom

26. septembra 1904 Serbski dom swjatočnje poswjećichu. Swjedźensku narěč měješe předsyda Maćicy Serbskeje, biskop Jurij Łusčanski. Dwě wěžičce dźěleštej pěskowcowu fasadu do třoch dźělow. Na srjedźnych wislach bě wudypana lipa z pozłoćanym napisom „Serbski dom”. Na prawym boku lipy bě zadypany kołć, znamjo sprócniwosće, na lěwym kniha z pjerom, znamjo wučenosće. W złotych pismikach zyboleše so nalěwo hesło „Bohu k česći – Serbam k wužitku“ a na tamnej stronje „Trać dyrbi Serbstwo zawostać.“
W přizemju zarjadowachu wobchody, hosćenc a Lubijsku banku. Na druhim poschodźe wužiwaše Maćica rumnosć za sebje a na třećim zarjadowachu Serbski muzej. Hewak přenajachu w domje mjeńše a wjetše bydlenja. Na dworje běše twar Smolerjec ćišćernje z trěbnymi mašinami.

1907 dotwarichu žurlu, pod njej běchu konjenc, płokarnja a skład papjery Smolerjec ćišćernje. Žurlu debjachu wobrazy a busty serbskich wótčincow. Wona bě schadźowanišćo Maćicarjow a dalšich serbskich towarstwow. W samsnym lěće wotewrěchu Serbsku kofejownju a 1922 mału čitarnju. Ćišćernju a mału kniharnju wobsedźeše a nawjedowaše Marko Smoler. Maćična knihownja rozrosće z darow priwatnych knihownjow Muki, Hórnika, Jenča-Drježdźanskeho a Jakuba-Njeswačanskeho. Wot lěta 1920 bě w Serbskim domje mały běrow Domowiny, kotryž dźělachu sej ze Serbskim zwjazkom, Serbskej ludowej radu a Sokołom. 1923 zasydli so w přizemju Serbska ludowa banka.

Serbski dom za čas nacionalsocializma

Šćuwańca přećiwo Serbam za čas nacionalsocializma zesłabi serbske kulturne žiwjenje. 16. měrca 1937 zakazachu dźěławosć Domowiny kaž tež wšěch pod jeje třěchu skutkowacych towarstwow. Serbske nowiny a časopisy so hižo ćišćeć njesmědźachu. Maćicarjo so wosebje w naležnosćach domu dale schadźowachu, tola pod dohladom policije. 11. apryla 1941 sćazachu bruni mócnarjo doskónčnje wobsydstwo Maćicy, tak tež dom a ležownosć.
Žurla wužiwaše so nětko za zhromadźizny NSDAP. Wobrazy a busty zdźěla rozbichu. Knihownju a archiw wotwjezechu do SS-komanda w Praze, do Wendenabteilungi na Budyskim hrodźe abo do němskich uniwersitow. W cigarowym wobchodźe Arnošta Simona dawachu so informacije do Serbow dale. Někotři zmužići Serbja wuchowachu a schowachu tójšto wobrazow a eksponatow z muzeja. W poslednich dnjach wójny zapalichu wojacy Wehrmachty Serbski dom. Budyšin bu jako twjerdźizna wuwołany.

W oktobrje 1945 přepisachu ležownosć na Lawskich hrjebjach znowa Maćicy Serbskej. Po dlěšim jednanju Maćicarjow podpisachu z městom Budyšinom 6. měrca wuměnu z ležownosću zničeneje Lessingoweje šule. W domje mějachu so zarjadować bydlenja, w křidle na Pchalekowej hospodarske rumnosće, wobchody a hotel, we hłownym domje rumnosće za Maćicu a Domowinu, banka, kniharnja a mała žurla. Na dworje bě planowana wulka žurla a ćišćernja. Naćisk a twar so zjawnje wupisaštej. Drježdźanski
architekt Högg a inženjer Rötschke dóstaštaj nadawk. Składnostnje stoteje róčnicy Maćicy Serbskeje dnja 24. awgusta 1947 połožichu symbolisce zakładny kamjeń za nowy Serbski dom.
brigady při natwarje

Brigadowanje serbskeje młodźiny

Spočatk lěta 1948 zahaji so brigadowanje pod hesłom „Natwarjamy Serbski dom“. Prěnja dobrowólna brigada poda so 16. februara 1948 ze Serbskich Pazlic pod nawodom Pawoła Šenkarja na cyły tydźeń do Budyšina. Młodostni rumowachu rozpadanki, přahachu so sami do wozow, rjedźachu cyhele abo rozbiwachu je na šćerk, ćesachu hrjady a wurywachu pincy. Wjele dalšich brigadow sćěhowaše. Žiwidła, drjewo k tepjenju a horncy k warjenju přiwjezechu ze swojich wsow sobu. 1948 dźěłaše na twarnišću 38 brigadow z cyłkownje 580 čłonami. Postawa brigadnika nad zachodom
Serbskeje kofejownje dopomina do dźensnišeho na tute hibanje.

Financielne ćeže při twarje Serbskeho domu

Hač do lěta 1947 nahromadźi so w serbskim ludźe 1,5 milionow hriwnow, kotrež so z financnej reformu 1948 nimale dospołnje wothódnoćichu. Maćicy Serbskej njepřipóznawachu hižo prawo byrgarskeho towarstwa, jeje zamóženje přepisa so na Domowinu. Dźěławosć přeńdźe do wědomostnych wotrjadow Instituta za serbski ludospyt, kiž so 1951 załoži.1952 přiwza Domowina doskónčnje socialistiski profil SED. Hakle na to zaplanowa stat 500 000 hriwnow za nowotwar Serbskeho domu, tež srědki ze statneje loterije so přizwolichu. W Serbach zběrachu za to znowa pjenjezy. 26. meje 1954 bě zběhanka. Financnych ćežow twar wulkeje žurle a hotela z plana šmórnychu. Krótko do dotwara přeńdźe Serbski dom oficialnje do ludoweho swójstwa. 8. julija 1956 Serbski dom poswjećichu.

Serbski dom za čas NDR

Pisane wokno z motiwami Měrćina Nowaka-Njechorńskeho pyši schodźišćo w Serbskim domje. W přizemju wužiwachu tři klubownje jako zetkanišća měšćanskich Domowinskich skupin, wuměłskich kołow a Budyskeho kluba inteligency. Na žurli schadźowaše so zwjazkowe předsydstwo, zwučowaše dźěćace dźiwadło, wotměwachu so koncerty, akademije, wuměłske přehladki atd. 1956 załoži so Dom za serbske ludowe wuměłstwo ze sydłom w Serbskim domje, kiž rozrjadowa so do sektorow hudźba, reje, wuměłske słowo a tworjace nałožowane wuměłstwo. Na iniciatiwu Jurja Młynka zarjadowachu
1957 muzej za serbsku literaturu a serbskeho pismowstwa, Wotrjad Akademije pedagogiskich wědomosćow za šulstwo w dwurěčnych kónčinach měješe wot lěta 1968 dźěłowe rumnosće w Serbskim domje.
Festiwal serbskeje kultury

Domowina za čas NDR

Hač do lěta 1957 je so wosebje serbske kulturne žiwjenje spěchowało. Po V. stronskim zjězdźe w juliju 1958 přewza SED zamołwitosć za politisko-ideologiske wusměrjenje Domowiny. Wotnětka bě jeje hłowny nadawk spěchować socialistiske wuwiće. Kultura a rěč běštej druhorjadnej. Někotři funkcionarojo Domowiny, ale tež mnozy z rjadow inteligency so tomu spjećowachu. Tola strona swoju poziciju skrući. Na VII. zwjazkowym kongresu 1969 přemjenowa so Domowina sama na „socialistisku narodnu organizaciju“.
Ličba čłonstwa woteběraše. Mnozy, wosebje křesćenjo, z Domowiny wustupichu.
Na wsach prócowachu so čłonojo Domowinskich skupin dale wo hajenje serbskeje rěče a kultury a pěstowachu swoje tradicije, tak zo so negatiwna tendenca kónc 1980tych lět přewiny.

Serbski dom dźensa

Po přewróće je so Domowina přestrukturowała na Zwjazk Łužiskich Serbow. Jej přisłušeja towarstwa a zjednoćenstwa, kotrež su w zwjazkowym předsydstwje zastupjene. W Serbskim domje dźěła zarjad Domowiny. Załožba za serbski lud, załožena 19. oktobra 1991, je wot lěta 1998 połnomócna załožba zjawneho prawa. Zwjazk, Swobodny stat Sakska a Kraj Braniborska ju lětnje spěchuja. Nimo Domowiny a Załožby za serbski lud maja tež Rěčny centrum Witaj, Serbski rozhłós, Serbske šulske towarstwo, Redakcija Posoła a druhe mjeńše towarstwa swoje sydło w Serbskim domje. Serbska kulturna informacija ma swoje rumnosće w přizemju.